Σύντομος οδηγός φαρμακοεπαγρύπνησης
Πριν μπούμε στο πρακτικό κομμάτι αυτού του άρθρου, θα ήθελα να ξεκαθαρίσουμε μερικές έννοιες. Υπάρχουν λέξεις που χρησιμοποιούμε ακόμα και στην καθημερινότητά μας, χωρίς απαραίτητα να γνωρίζουμε τον σαφή ορισμό τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να προκαλείται σύγχυση όταν προσπαθούμε να αναγνωρίσουμε το πραγματικό προφίλ ασφάλειας ενός φαρμάκου. Πιο συγκεκριμένα:
Ανεπιθύμητη ενέργεια φαρμάκου (Adverse Drug Reaction ή Adverse Drug Effect)
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει μια ανεπιθύμητη ενέργεια φαρμάκου ως οποιαδήποτε αντίδραση σε ένα φάρμακο που είναι επιβλαβής και ακούσια και η οποία εμφανίζεται σε δόσεις που χρησιμοποιούνται συνήθως στον άνθρωπο για προφύλαξη, διάγνωση ή θεραπεία ασθενειών ή για την τροποποίηση της φυσιολογικής λειτουργίας. Με άλλα λόγια, μια ανεπιθύμητη ενέργεια προκαλείται άμεσα από το φάρμακο σε κανονικές δόσεις, κατά τη διάρκεια της κανονικής χρήσης. Ως μη αναμενόμενη ανεπιθύμητη ενέργεια αναφέρεται μια αντίδραση, η φύση ή η σοβαρότητα της οποίας δεν συνάδει με την εγχώρια επισήμανση ή την έγκριση της αγοράς ή είναι απροσδόκητη με βάση τα χαρακτηριστικά του φαρμάκου. Παράδειγμα ανεπιθύμητης ενέργειας είναι τα εξανθήματα που μπορεί να εμφανιστούν κατά τη χρήση κάποιων αντιβιοτικών.
Οι ανεπιθύμητες ενέργειες διακρίνονται στους εξής τύπους:
Τύπου Α (Αugmented) Ανεπιθύµητες Ενέργειες: είναι εκείνες οι Ανεπιθύµητες Ενέργειες που εκδηλώνονται ως υπέρβαση της κύριας ή κάποιας δευτερεύουσας, γνωστής όµως, ενέργειας ενός φαρµάκου και ως εκ τούτου είναι προβλέψιµες
Τύπου Β (Bizarre) Ανεπιθύµητες Ενέργειες: είναι εκείνες οι Ανεπιθύµητες Ενέργειες που δεν έχουν σχέση µε την ή τις φαρµακολογικές ενέργειες µιας ουσίας, όπως π.χ. συµβαίνει µε τις αντιδράσεις υπερευαισθησίας ή ιδιοσυγκρασίας
Τύπου C (Chronic) Ανεπιθύµητες Ενέργειες: είναι εκείνες οι αντιδράσεις που οφείλονται σε µακροχρόνια έκθεση στο φάρµακο, όπως η νεφροπάθεια από αναλγητικά ή ο σακχαρώδης διαβήτης από ορισµένα άτυπα αντιψυχωσικά
Τύπου D (Delayed) Ανεπιθύµητες Ενέργειες: είναι εκείνες οι Ανεπιθύµητες Ενέργειες που εµφανίζονται όψιµα, µετά τη χρήση του φαρµάκου, όπως η τερατογένεση και η καρκινογένεση
Τύπου Ε (Ending) Ανεπιθύµητες Ενέργειες: είναι εκείνες οι Ανεπιθύµητες Ενέργειες που εµφανίζονται µε την αιφνίδια διακοπή χρονίως χορηγούµενων φαρµάκων, όπως οι αντιδράσεις στέρησης από τη διακοπή των βενζοδιαζεπινών ή η ταχυκαρδία από τη διακοπή των β– αναστολέων.
Οι συχνότερες ανεπιθύμητες αντιδράσεις αφορούν τους τύπους Α και Β.
Παρενέργεια (Side Effect)
Κάθε ακούσια επίδραση ενός φαρμακευτικού προϊόντος που εμφανίζεται σε δόσεις που χρησιμοποιούνται συνήθως στον άνθρωπο και σχετίζονται με φαρμακολογικές ιδιότητες της φαρμακευτικής ουσίας. Η επίδραση αυτή μπορεί να είναι είτε θετική είτε αρνητική. Τέτοιες επιδράσεις μπορεί να είναι γνωστές και ακόμη και αναμενόμενες και μπορεί να απαιτούν ελάχιστη ή καμία αλλαγή στη διαχείριση των ασθενών.
Κάθε φάρµακο εµφανίζει µια κύρια ενέργεια και περισσότερες δευτερεύουσες ενέργειες που ονοµάζονται παρενέργειες. Συνήθως η κύρια ενέργεια του φαρµάκου είναι η επιθυµητή, ενώ µια δευτερεύουσα ενέργεια άλλες φορές είναι επιθυµητή και άλλες ανεπιθύµητη. Για παράδειγµα, ένα άτοµο που έχει κνησµό και παίρνει ένα αντιισταµινικό φάρµακο. Είναι γνωστό ότι τα αντιισταµινικά έχουν και κάποια κατασταλτική του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος δράση. Η χορήγηση ενός τέτοιου φαρµάκου το βράδυ θα βοηθήσει την επέλευση του ύπνου, µια δευτερεύουσα ενέργεια επιθυµητή σε αυτή την περίπτωση. Σε άλλες περιπτώσεις όµως – και πιθανόν στις περισσότερες – είναι ανεπιθύµητη. Ένα άλλο παράδειγµα είναι της µινοξιδίλης, η οποία ξεκίνησε από αντιυπερτασικό φάρµακο, αλλά επειδή εµφάνιζε ως ανεπιθύµητη ενέργεια την υπερτρίχωση, δοκιµάστηκε επιτυχώς σε τοπική εφαρµογή και σήµερα χρησιµοποιείται ευρέως για τη θεραπεία της αλωπεκίασης.
Ανεπιθύμητο συμβάν (Adverse Event)
Οποιοδήποτε δυσάρεστο ιατρικό περιστατικό που μπορεί να υπάρχει κατά τη διάρκεια της θεραπείας με φάρμακο, αλλά δεν έχει απαραίτητα αιτιολογική σχέση με αυτό. Δηλαδή, μια ανεπιθύμητη έκβαση που εμφανίζεται ενώ ο ασθενής λαμβάνει φάρμακα, αλλά δεν είναι απαραίτητο να αποδίδεται σε αυτά.
Πώς λοιπόν αναφέρουμε ένα ανεπιθύμητο συμβάν που συνοδεύει τη χρήση κάποιου φαρμάκου;
Ως καταναλωτές φαρμακευτικών προϊόντων, οι επιλογές μας στην αναφορά ανεπιθύμητων συμβαμάτων είναι αρκετές. Πιο συγκεκριμένα:
1. Κίτρινη Κάρτα. Η κίτρινη κάρτα είναι ένας από τους τρόπους συλλογής πληροφοριών για τη συνεχή αξιολόγηση του προφίλ ασφάλειας/κινδύνου των φαρμάκων. Ένας ασθενής έχει το δικαίωμα να συμπληρώσει ο ίδιος μία κίτρινη κάρτα ηλεκτρονικά στην ιστοσελίδα https://www.kitrinikarta.gr/ του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (Ε.Ο.Φ.) ή με αποστολή μέσω e-mail στο yellowcard@eof.gr. Εναλλακτικά, μπορεί να επικοινωνήσει με τον θεράποντα ιατρό του ή τον φαρμακοποιό του, οι οποίοι, ως επαγγελματίες υγείας, είναι υποχρεωμένοι να συμπληρώσουν και να καταθέσουν την κίτρινη κάρτα εκ μέρους του ασθενούς.
2. Άμεση επικοινωνία με το Τμήμα Ανεπιθύμητων Ενεργειών του Ε.Ο.Φ.. Τμήμα Ανεπιθύμητων Ενεργειών, Μεσογείων 284, 155 62 ΑΘΗΝΑ ή στα τηλ. 213 2040380 και 213 2040337.
3. Άμεση επικοινωνία με το Τμήμα Φαρμακοεπαγρύπνησης του Κατόχου Άδειας Κυκλοφορίας του Φαρμάκου. Κάθε φαρμακευτική εταιρεία που διακινεί φαρμακευτικά προϊόντα στην εκάστοτε χώρα, οφείλει να διαθέτει Υπεύθυνο άτομο για Φαρμακοεπαγρύπνηση με τηλέφωνο επικοινωνίας στο οποίο θα υπάρχει 24ωρη πρόσβαση. Το τηλέφωνο επικοινωνίας με την εταιρεία βρίσκεται στο Φύλλο Οδηγιών του Φαρμάκου.
Τι είδους πληροφορίες συλλέγονται;
Τα ελάχιστα κριτήρια που είναι απαραίτητο να συγκεντρωθούν για να είναι μία αναφορά ολοκληρωμένη είναι:
- Στοιχεία ασθενούς: τουλάχιστον ένα χαρακτηριστικό που τον διακρίνει π.χ. αρχικά ονόματος, ηλικία κ.λπ.
- Στοιχεία ατόμου που καταθέτει την αναφορά: μπορεί να είναι ο ίδιος ο ασθενής, ένας επιστήμονας υγείας ή κάποιο τρίτο πρόσωπο
- Τουλάχιστον ένα ύποπτο φάρμακο, δηλαδή το φάρμακο που υποψιαζόμαστε πως σχετίζεται με το ανεπιθύμητο συμβάν
- Τουλάχιστον μία ύποπτη ανεπιθύμητη ενέργεια, δηλαδή μία ανεπιθύμητη αντίδραση που υποψιαζόμαστε πως σχετίζεται με τη χρήση του φαρμάκου
Τα ελάχιστα κριτήρια είναι αρκετά για να κατατεθεί επίσημα η αναφορά. Παρόλα αυτά, δεν είναι πάντα αρκετά για να γίνει μία ολοκληρωμένη αξιολόγηση του περιστατικού. Γι’ αυτόν τον λόγο, πάντα ζητούνται περισσότερες πληροφορίες, τις οποίες είναι καλό να μοιραζόμαστε προς όφελος της δημόσιας υγείας. Παραδείγματα τέτοιων πληροφοριών είναι στοιχεία ιατρικού ιστορικού, παράλληλη χρήση φαρμακευτικών ή παραφαρμακευτικών προϊόντων κ.α..
Τι ακολουθεί μετά την αναφορά;
Μετά την αναφορά του περιστατικού, ο ασθενής οφείλει να συμβουλευτεί τον θεράποντα ιατρό και τον φαρμακοποιό του για την πορεία της θεραπείας του και την πιθανή αντικατάσταση του φαρμάκου, τη μεταβολή της δόσης ή οποιαδήποτε άλλη ενέργεια κριθεί απαραίτητη από τους ίδιους. Φυσικά, το Τμήμα Ανεπιθύμητων Ενεργειών του Ε.Ο.Φ. και τα Τμήματα Φαρμακοεπαγρύπνησης των φαρμακευτικών εταιρειών δεν είναι σε θέση να παρέχουν ιατρικές συμβουλές. Παρόλα αυτά, τα τμήματα αυτά είναι υπεύθυνα να πραγματοποιήσουν μία αρχική αξιολόγηση του περιστατικού με βάση τα διαθέσιμα δεδομένα ώστε να διαλευκάνουν το πόσο πιθανό είναι το συμβάν να αφορά πράγματι μία ανεπιθύμητη ενέργεια φαρμάκου.
Ανεξάρτητα από το ποιος θα συλλέξει την αρχική αναφορά, όλα τα περιστατικά έχουν έναν κοινό προορισμό. Αυτός είναι η βάση δεδομένων φαρμακοεπαγρύπνησης του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων (European Medicines Agency, EMA) που ονομάζεται EudraVigilance. Εκεί εξετάζονται και αξιολογούνται τόσο μεμονωμένα όσο και μαζικά όλα τα περιστατικά που αφορούν προϊόντα με κοινές δραστικές ουσίες και χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα φαρμακολογικά και επιδημιολογικά δεδομένα για την περαιτέρω διερεύνησή τους. Στην περίπτωση που οι αναφορές για μία ανεπιθύμητη ενέργεια ξεπερνούν την γενική επιδημιολογική εικόνα στον γενικό πληθυσμό, τότε ο ΕΜΑ εκδίδει ένα referral με τις απαραίτητες τροποποιήσεις που μπορεί να αφορούν από αλλαγές στον τρόπο χρήσης του φαρμάκου ως και την απόσυρση του προϊόντος από την αγορά.
Ευτυχώς τέτοιες αλλαγές δεν είναι συχνές καθώς τα φαρμακευτικά προϊόντα μελετώνται εκτενώς πρωτού κυκλοφορήσουν στην Ευρωπαϊκή αγορά.
Γιάννης Οικονόμου
11/02/2022
Πηγές:
1. Drug and Therapeutics Committee Training Course – Session 4 – Assessing and Managing Medicine Safety – World Health Organization
2. Medicines and Healthcare Products Regulatory Agency – Guidance on adverse drug reactions
3. Σύνδεσμος Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδος – Εγχειρίδιο Φαρμακοεπαγρύπνησης
