Αλουμίνιο: το μέταλλο των αντιεμβολιαστών

Το αλουμίνιο είναι ένα αργυρόλευκο μέταλλο που εντοπίζεται παντού στη φύση και στο περιβάλλον, συνήθως μαζί με άλλα στοιχεία. Το αλουμίνιο χρησιμοποιείται στην παραγωγή πολλών προϊόντων όπως κουτιά αναψυκτικών, κατσαρόλες και τηγάνια, εξαρτήματα αυτοκινήτων και υλικά στέγασης. Χημικές ενώσεις αλουμινίου βρίσκουν πολλές εφαρμογές στη βιομηχανία όπως στην επεξεργασία του νερού, σε υλικά λείανσης και σε επενδύσεις κλιβάνων. Η σκόνη αλουμινίου χρησιμοποιείται σε εκρηκτικά και πυροτεχνήματα. Το αλουμινόχαρτο, διάφορα αποσμητικά, μη συνταγογραφούμενα φάρμακα όπως αντιόξινα και πρόσθετα τροφίμων, περιέχουν επίσης ενώσεις αλουμινίου. Για τον γενικό πληθυσμό, η έκθεση στο αλουμίνιο συμβαίνει μέσα από την κατανάλωση φαγητού, νερού και φαρμάκων. Σε βιομηχανικό περιβάλλον η έκθεση μπορεί να συμβεί και μέσω της εισπνοής και της επαφής με το δέρμα, ενώ στα βρέφη η έκθεση προκύπτει και μέσω του μητρικού θηλασμού¹.

Πριν από περίπου 100 χρόνια, το 1926, οι επιστήμονες ανακάλυψαν πως κάποιες χημικές ενώσεις αλουμινίου – οι πλέον χρησιμοποιούμενες σήμερα είναι τα νανοσωματίδια υδροξειδίου και φωσφορικού άλατος του αλουμινίου – έχουν την ιδιότητα να λειτουργούν ως ανοσοενισχυτικά. Τα ανοσοενισχυτικά είναι συστατικά που χρησιμοποιούνται σε κάποια εμβόλια και συμβάλλουν στην επίτευξη αποτελεσματικής ανοσίας, ενώ παράλληλα μειώνουν την ανάγκη για μεγάλες ποσότητες εμβολίων και πολλαπλές δόσεις².

Ο ακριβής μηχανισμός με τον οποίο οι ενώσεις του αλουμινίου εκφράζουν την ανοσοενισχυτική τους δράση δεν έχει πλήρως διαλευκανθεί. Παρόλα αυτά, υπάρχουν οι εξής θεωρίες³:

• Θεωρία δημιουργίας αποθήκης αντιγόνου (Depot formation theory): η θεωρία αυτή αναπτύχθηκε για πρώτη φορά το 1931 και στη συνέχεια υποστηρίχτηκε με in vitro κυρίως δεδομένα και ελάχιστες in vivo μελέτες. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος οφείλεται στο γεγονός ότι οι ενώσεις αλουμινίου δημιουργούν μία αποθήκη αντιγόνων στο σημείο της ένεσης από την οποία τα αντιγόνα απελευθερώνονται με αργό ρυθμό. Αυτό συμβαίνει διότι οι ενώσεις του αλουμινίου σχηματίζουν συσσωματώματα με τα αντιγόνα που περιέχονται στο εμβόλιο. Η παρατεταμένη χρονική διάρκεια της επαφής των κυττάρων της φυσικής ανοσίας με τα αντιγόνα οδηγεί σε πιο ισχυρή αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος.
• Θεωρία της ενεργοποίησης της φυσικής ανοσίας: σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία, οι ενώσεις αλουμινίου ενισχύουν τη σηματοδότηση μεταξύ κάποιων κυττάρων της φυσικής ανοσίας (κυρίως των αντιγονοπαρουσιαστικών μακροφάγων και δενδριτικών κυττάρων) αλλά και τη δραστηριότητά τους καθώς και την ενεργοποίηση του συμπληρώματος, οδηγώντας έτσι στη συσσώρευση των κυττάρων αυτών στο σημείο της ένεσης και στη συνολική διέγερση του ανοσοποιητικού συστήματος.
• Θεωρία της φλεγμονής: οι ενώσεις αλουμινίου εισέρχονται σε κύτταρα της φυσικής ανοσίας (κυρίως μακροφάγα αλλά και δενδριτικά κύτταρα), αλληλεπιδρούν με έναν NOD-like υποδοχέα (NLR), τον NALP3, οδηγώντας στη δημιουργία του φλεγμονοσώματος. Το φλεγμονόσωμα με τη σειρά του ενεργοποιεί την ιντερλευκίνη-1β και πυροδοτεί τον καταρράκτη της φλεγμονής, οδηγώντας σε ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος.     

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80, εμφανίστηκε μία ανησυχία από το ευρύ κοινό που αφορούσε την τοξικότητα του αλουμινίου και την εκτεταμένη του χρήση σε προϊόντα που προαναφέραμε. Αργότερα, το αντιεμβολιαστικό κίνημα, εκμεταλλευόμενο την ανησυχία αυτή, συσχέτισε τα ανοσοενισχυτικά αλουμινίου που χρησιμοποιούνται σε κάποια εμβόλια με αναπτυξιακές και νευρολογικές διαταραχές στα παιδιά, αυτοάνοσα νοσήματα και εγκεφαλοπάθειες⁴.  

Προσπερνώντας το γεγονός πως τα ανοσοενισχυτικά αλουμινίου έχουν χρησιμοποιηθεί σχεδόν έναν ολόκληρο αιώνα και έχουν χορηγηθεί σε εκατομμύρια, αν όχι δισεκατομμύρια, δόσεις εμβολίων με εξαιρετική αποτελεσματικότητα αλλά και προφίλ ασφάλειας, η επιστημονική κοινότητα μελέτησε την τοξικοκινητική των ενώσεων αυτών προς καθησυχασμό του πλήθους. Για να διευκολύνουμε τη ροή αλλά και την εγκυρότητα του άρθρου, θα χρησιμοποιήσουμε μελέτες που έγιναν σε δεδομένα πιο κοντινά στην πραγματικότητα. Είναι πολύ σημαντικό να λαμβάνουμε υπόψη μας τη φύση μίας ουσίας αλλά και το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται, διότι κάθε μικρή λεπτομέρεια μπορεί να έχει σημαντική επίδραση στην κινητική της. Μιλάμε λοιπόν για ανοσοενισχυτικά νανοσωματίδια υδροξειδίου και φωσφορικού άλατος του αλουμινίου που συνυπάρχουν με αντιγόνα μέσα σε ένα εμβόλιο, σχηματίζουν μικρομεγέθη συσσωματώματα και χορηγούνται ενδομυϊκά⁵. Δε μιλάμε για ενώσεις με διαφορετικό μέγεθος σωματιδίων, δε μιλάμε για άλλες ενώσεις αλουμινίου, δεν μιλάμε για ανοσοενισχυτικά αλουμινίου απουσία αντιγόνων και δε μιλάμε για ενδοφλέβιες, από του στόματος χορηγούμενες ή εισπνεόμενες μορφές. Μελέτες που χρησιμοποιούν διαφορετικά μόρια ή οδούς χορήγησης επιδιώκουν να υποστηρίξουν άλλα συμφέροντα που ξεφεύγουν από τα πλαίσια αυτής της συζήτησης.

Κινητική & Ασφάλεια

Ανάλογα το πρόγραμμα εμβολιασμού που ακολουθεί κάθε χώρα, τα παιδιά ενδέχεται να εκτεθούν συνολικά σε 1.25mg έως 4mg (Αμερική και Ελβετία), 5mg (Γερμανία) ή 3mg (Eλλάδα) αλουμινίου κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής τους⁵.

Τα ανοσοενισχυτικά του αλουμινίου που περιέχονται στα εμβόλια, βρίσκονται αρχικά σε αδιάλυτη μορφή. Μετά την ενδομυϊκή έγχυσή τους, σχηματίζουν αποθήκες στο σημείο της ένεσης από τις οποίες αποδεσμεύονται σταδιακά και με αργό ρυθμό, διαλύονται στο διάμεσο υγρό των κυττάρων και απομακρύνονται⁶. Οι αποθήκες, όπως είπαμε παραπάνω, είναι σημαντικές για την ανοσοενισχυτική τους δράση.

Η συνολική επιβάρυνση από το αλουμίνιο των εμβολίων που λαμβάνουν τα βρέφη κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής τους μελετήθηκε με βάση το αμερικάνικο εμβολιαστικό πρόγραμμα και συγκρίθηκε με την επιβάρυνση από το αλουμίνιο της διατροφής. Τα επίπεδα στο αίμα των βρεφών δεν μεταβλήθηκαν μετά τον εμβολιασμό. Επιπλέον, η συνολική επιβάρυνση των βρεφών σε αλουμίνιο είτε από την τροφή είτε από τα εμβόλια (προσαρμοσμένη με βάση τη βιοδιαθεσιμότητα από κάθε οδό) υπολογίστηκε σημαντικά μικρότερη από τα ελάχιστα επικίνδυνα επίπεδα αλουμινίου όπως έχουν καθοριστεί από το Agency for Toxic Substances and Disease Registry⁶.  Τα αποτελέσματα αυτά επιβεβαιώνουν εκείνα που είχαν προκύψει ήδη σε προηγούμενες μελέτες^7,8.

Επιπλέον, τα επίπεδα του αλουμινίου στο σώμα 12 πρόωρων βρεφών μελετήθηκε μετά από τους εμβολιασμούς ρουτίνας για τους 2 πρώτους μήνες της ζωής τους. Δεν ανιχνεύτηκε καμία διαφορά στα επίπεδα του αλουμινίου στο αίμα και στα ούρα μετά τον εμβολιασμό⁹. Οι Karwowski et al. μελέτησαν τα επίπεδα αλουμινίου στο αίμα και στα μαλλιά βρεφών και προσπάθησαν να τα συσχετίσουν με νευροαναπτυξιακές διαταραχές. Καμία συσχέτιση μεταξύ εμβολιασμού και επιπέδων αλουμινίου αλλά ούτε και μεταξύ συγκεντρώσεων αλουμινίου στο αίμα και στα μαλλιά και νευροαναπτυξιακών διαταραχών δεν μπόρεσε να υποστηριχθεί¹⁰.

Το παραπάνω επιστημονικό υλικό έρχεται να προστεθεί σε μελέτες που αποδεικνύουν την ασφάλεια των εθνικών προγραμμάτων εμβολιασμού, τις οποίες έχουμε αναφέρει και σε προηγούμενο άρθρο (βλ. Παιδικά Εμβόλια – Μέρος 1^ο).

Συμπερασματικά, παρά τις διαφωνίες και τις ενστάσεις των πολέμιων του εμβολιασμού, τα επιστημονικά δεδομένα μιλούν κάθαρα. Τα ανοσοενισχυτικά αλουμινίου που περιέχονται στα παιδικά εμβόλια είναι ασφαλή.

Γιάννης Οικονόμου
22/12/2021

Βιβλιογραφία

1.            ToxGuide for Aluminum – ATSDR.

2.            Vaccine Ingredients: Aluminum – Children’s Hospital of Philadelphia.

3.            Ghimire, T. R. The mechanisms of action of vaccines containing aluminum adjuvants: an in vitro vs in vivo paradigm. SpringerPlus 4, 181 (2015).

4.            Conklin, L. et al. Vaccine safety issues at the turn of the 21st century. BMJ Glob. Health 6, e004898 (2021).

5.            Affourtit, F., Bakker, M. & Pronk, M. Human health risk assessment of aluminium. https://rivm.openrepository.com/handle/10029/624355 (2020) doi:10.21945/RIVM-2020-0001.

6.            Mitkus, R. J., King, D. B., Hess, M. A., Forshee, R. A. & Walderhaug, M. O. Updated aluminum pharmacokinetics following infant exposures through diet and vaccination. Vaccine 29, 9538–9543 (2011).

7.            Keith, L. S., Jones, D. E. & Chou, C.-H. S. J. Aluminum toxicokinetics regarding infant diet and vaccinations. Vaccine 20, S13–S17 (2002).

8.            Hem, S. L. Elimination of aluminum adjuvants. 4 (2002).

9.            Movsas, T. Z., Paneth, N., Rumbeiha, W., Zyskowski, J. & Gewolb, I. H. Effect of Routine Vaccination on Aluminum and Essential Element Levels in Preterm Infants. JAMA Pediatr. 167, 870 (2013).

10.          Karwowski, M. P. et al. Blood and Hair Aluminum Levels, Vaccine History, and Early Infant Development: A Cross-Sectional Study. Acad. Pediatr. 18, 161–165 (2018).